कोल्हापूरचा पोसायडन !

                                         समृद्ध सांस्कृतिक वारसा, ऐतिहासिक महत्त्व , पौराणिक कथा आणि दंतकथांसाठी ओळखले जाणारे कोल्हापूर शहर  महाराष्ट्राच्या दक्षिण-पश्चिमेला आहे. कोल्हापूर अनेकदा तेथील मंदिरे आणि पारंपारिक उत्सवांसाठी ओळखले जात जात असले तरी कोल्हापूरचा प्राचीन रोमशी एक अल्प-ज्ञात परंतु आकर्षक संबंध आहे .

कोल्हापूरच्या संदर्भात समुद्राचा ग्रीक देव पोसायडन याचा उल्लेख अनपेक्षित वाटू शकतो. तथापि, पुरातत्त्वीय निष्कर्ष आणि ऐतिहासिक नोंदी या देवता आणि प्राचीन शहर यांच्यातील उल्लेखनीय संबंध उघड करतात. 1940 च्या दशकात पंचगंगेच्या खोऱ्यात पुरातत्वीय खात्याला पोसायड ची एक मूर्ती सापडली होती जी इसवीसनाच्या सुरवातीची म्हणजेच आज पासून 2000 वर्षांपूर्वीची असावी असा त्यांचा अंदाज होता  . परंतु हा संबंध उघड करण्याचा  खरा प्रवास  एका रंजक कलाकृतीच्या शोधापासून सुरू होतो ते होते  इसवीसनाच्या च्या तिसऱ्या शतकातील एक रोमन नाणे ! कोल्हापूरच्या अवशेषांमध्ये सापडलेल्या या नाण्यावर पोसायडनची प्रतिमा आहे, ज्याचे त्याच्या त्रिशूळाने निर्विवादपणे चित्रण केले आहे, जे समुद्रावरील त्याच्या वर्चस्वाचे प्रतीक आहे. कोल्हापूरमध्ये अशा नाण्याची उपस्थिती प्राचीन सागरी व्यापार आणि सांस्कृतिक देवाणघेवाणीच्या व्याप्तीबद्दल रंजक प्रश्न उपस्थित करते. 

रोमन नाणे

या शोधाचे महत्त्व समजून घेण्यासाठी, भारतीय उपखंडातील रोमन साम्राज्याच्या प्रभावाच्या ऐतिहासिक संदर्भात सखोल अभ्यास करणे आवश्यक आहे. इसवीसन पूर्व पहिल्या शतकात सम्राट ऑगस्टसच्या कारकिर्दीत रोमने हिंद महासागराच्या किनाऱ्यांपर्यंत विस्तारलेले व्यापारी मार्ग स्थापित केले. या सागरी संबंधांमुळे भूमध्य जग आणि भारतीय उपखंड यांच्यात वस्तू, कल्पना आणि अगदी धार्मिक श्रद्धांची देवाणघेवाण सुलभ झाली.

 प्राचीन व्यापारी मार्गांवर धोरणात्मकदृष्ट्या वसलेले कोल्हापूर हे वाणिज्य आणि सांस्कृतिक देवाणघेवाणीचे गजबजलेले केंद्र म्हणून उदयास आले. रोम, इजिप्त आणि इतर दूरवरच्या देशांतील व्यापारी त्याच्या बंदरांवर वारंवार येत असत, केवळ वस्तूच नव्हे तर त्यांच्या सांस्कृतिक आणि धार्मिक प्रथांचे पैलूही सोबत आणत असत. याच पार्श्वभूमीवर पोसायडनचे चित्रण करणाऱ्या रोमन नाण्याच्या उपस्थितीला महत्त्व प्राप्त झाले नाण्यावर पोसायडनचे चित्रण त्या काळातील कोल्हापूरच्या रहिवाशांमध्ये देवतेबद्दलचा आदर दर्शविते. यामुळे परदेशी देवतांचे स्थानिक धार्मिक प्रथांमध्ये एकत्रीकरण आणि प्राचीन श्रद्धा प्रणालींच्या समन्वयात्मक स्वरूपाबद्दल रोचक प्रश्न उपस्थित होतात. कोल्हापूरच्या ऐतिहासिक नोंदींच्या पुढील शोधात स्थानिक लोककथा आणि धार्मिक समारंभांमध्ये पोसायडनचा उल्लेख आढळतो. प्राचीन ग्रंथांमध्ये पोसायडनसारख्या एका देवतेच्या कथा सांगितल्या आहेत, ज्याची कोकण किनारपट्टीवरील जहाजराणी करणाऱ्या समुदायांकडून पूजा केली जात होती. वैदिक परंपरेत वरुणासह विविध नावांनी ओळखली जाणारी ही देवता पाण्यावरील नियंत्रण आणि नाविकांसाठी सुरक्षित प्रवास सुनिश्चित करण्याच्या क्षमतेसाठी पूजनीय होती. पोसायडॉनचे चित्रण करणाऱ्या रोमन कलाकृती, अशाच देवतेची पूजा करणाऱ्या स्थानिक लोककथा आणि सागरी व्यापाराचे ऐतिहासिक वृत्तांत-या कथांचे एकत्रीकरण कोल्हापूरच्या वैश्विक भूतकाळाचे एक स्पष्ट चित्र रेखाटते. हे संस्कृतींचे मिश्रण म्हणून शहराच्या भूमिकेबद्दल बोलते, जिथे विविध प्रभाव धारा त्याची ओळख घडवण्यासाठी विलीन झाल्या .

व्यापारी मार्ग व भारतीय बंदर

कोल्हापूरच्या पोसायडनचे महत्त्व ऐतिहासिक कुतूहल पलीकडे ही विस्तारले आहे . हे प्राचीन संस्कृतींचे परस्परसंबंध आणि सांस्कृतिक देवाणघेवाणीचा चिरस्थायी वारसा अधोरेखित करते. रोमन नाण्यासारख्या कलाकृतींद्वारे आपण प्राचीन समाजाची गुंतागुंत आणि धार्मिक श्रद्धांच्या गतिशील स्वरूपाची अंतर्दृष्टी पाहू शकतो .

शिवाय, कोल्हापूरच्या पोसायडनची कथा  ही पुरातत्वीय शोधांसाठी  त्यांच्या व्यापक ऐतिहासिक संदर्भात जतन आणि अर्थ लावण्यासाठी मदत करते. प्रत्येक कलाकृती एका मोठ्या ऐतिहासिक कालक्रमाचा एक भाग म्हणून आपली एक वेगळी ओळख आज ही जपून आहे , जी त्या संस्कृतींचे जीवन, विश्वास आणि परस्परसंवादाची माहिती देते.

अलिकडच्या वर्षांत, कोल्हापूरच्या पुरातत्व वारशाचे अधिक पद्धतशीरपणे दस्तऐवजीकरण आणि अभ्यास करण्यासाठी प्रयत्न केले गेले आहेत. उत्खनने, संशोधन उपक्रम आणि आंतरराष्ट्रीय विद्वानांच्या सहकार्याने शहराच्या प्राचीन भूतकाळावर आणि व्यापक जगाशी असलेल्या संबंधांवर अधिक प्रकाश टाकण्याचा उद्देश आहे.कोल्हापूरने आपला सांस्कृतिक वारसा स्वीकारणे आणि पर्यटनाला प्रोत्साहन देणे सुरूच ठेवल्यामुळे, त्याच्या पोसायडनची कथा जागतिक इतिहासाच्या परिपटलावर या शहराच्या  अद्वितीय स्थानाची आठवण करून देते. हे अभ्यागतांना आणि संशोधकांना भारताच्या समृद्ध वारशाचा शोध घेण्यासाठी आणि  धरतीच्या उदरात लपलेल्या या कथांना जगासमोर उघड करण्यासाठी आमंत्रित करते. 

कोल्हापूर हे प्राचीन जगातील व्यापार, प्रवास आणि सांस्कृतिक देवाणघेवाणीद्वारे निर्माण झालेल्या चिरस्थायी बंधांचा पुरावा म्हणून उभे आहे. ही एक अशी कथा आहे जी भौगोलिक सीमांच्या पलीकडे जाउन दूर दूरच्या प्रदेशांमधील अंतर कमी करते आणि आपल्याला आपल्या प्राचीन मानवी वारशाशी जोडते. जसजसे आपण भूतकाळातील रहस्ये उलगडत जातो, तसतसे आपल्याला  प्राचीन मानवी संस्कृती चे वैविध्य ,त्यांनी प्रस्थापित केलेले समंध आणि अश्या अनेक गोष्टींची माहिती मिळते ज्या काळाच्या पडद्याआड कुठेतरी खोल अंधःकारात हरवल्या होत्या आणि हे ऐकून आपल्या हृदयात या  महान आणि अतिप्राचीन भारतीय संस्कृती बद्दलची गर्व भावना अजुन खोल निर्माण होते.