विखुरलेला विशाळगड !

महाराष्ट्राच्या कोल्हापूर जिल्ह्यातील दुर्गम भागात वसलेला विशाळगड किल्ला हा प्राचीन गौरवशाली इतिहासाचा प्रत्यक्ष साक्षीदार आहे. १०व्या शतकात बांधलेल्या या किल्ल्याच्या भिंतींमध्ये वीरता, बलिदान आणि शूर आत्म्याच्या कथा दडलेल्या आहेत. त्यात इतिहासातील सर्वात महत्त्वपूर्ण प्रसंगांपैकी एक म्हणजे १६६० साली पन्हाळा किल्ल्यावरून छत्रपती शिवाजी महाराजांचा विशाळगढावर जाण्याचा प्रसंग. बीजापूरच्या सैन्यांनी पन्हाळा किल्ला वेढलेला असताना, शिवाजी महाराजांनी आपल्या अतुलनीय युद्धकौशल्याने शत्रूचे चक्रव्यूह भेदून विशाळगडाकडे कूच केली. हा प्रवास खडतर आणि धोकादायक होता आणि पावनखिंडीच्या ऐतिहासिक लढाईने त्याची सांगता झाली होती. बाजी प्रभू देशपांडे आणि त्यांच्या धाडसी साथीदारांनी शिवाजींच्या सुरक्षित प्रवासासाठी आपल्या प्राणाची आहुती दिली होती . या सर्वोच्च बलिदानामुळे विशाळगड किल्ल्याला विरतेचा एक अद्वितीय वारसा लाभला आहे, ज्यामध्ये धैर्य आणि वीरता बिंबवलेली आहे.

यानंतरच्या शतकांमध्ये, विशाळगड अनेक संस्कृती आणि धर्मांचे संगमस्थान बनले, जे भारताच्या वैविध्यपूर्ण धाग्याचे प्रतीक आहे. किल्ल्यात अनेक रचनांपैकी एक मुस्लिम धार्मिक स्थळ उभे राहिले, जे विशाळगढावर झालेल्या अनेक हल्ल्यांचे प्रतीक आहे. वादाचा मुद्दा असलेली ही मशिद एकेकाळी विविध धर्मांच्या शांत सहअस्तित्वाचे प्रतीक होते. तथापि, कालांतराने, या सहअस्तित्वाचा समतोल बिघडला आहे, ज्यामुळे विशाळगड मुक्ती आंदोलनाची सुरुवात झाली.

आज, विशाळगड किल्ला आपल्या पूर्वीच्या भव्यतेला आणि सुंदरतेला हरवून बसला आहे. एकेकाळी तलवारींची खणखण आणि योद्ध्यांच्या प्रखर आरोळ्या या किल्ल्याच्या भिंतींमध्ये ऐकू येत असे, आता मात्र त्याला दुर्लक्षीता आणि उदासीनतेने वेढले आहे. किल्ल्याच्या वर्तमान स्थितीचे मोठे कारण म्हणजे मशिदीच्या धार्मिक कार्यक्रमांमुळे किल्ल्याच्या आसपासच्या क्रियाकलापांची अनियंत्रित होणारी स्थिती. किल्ल्याच्या आसपास मांस विक्रीची अनियंत्रित दुकाने उघडली गेली आहेत, ज्यांचा कचरा ऐतिहासिक भूमीवर पसरलेला आहे आणि तिच्या सौंदर्याला धक्का बसला आहे. मद्यपान हे एक सर्वत्र दिसणारे दृश्य बनले आहे, ज्यामुळे या एकेकाळीच्या आदरणीय स्थळाची प्रतिष्ठा अधिकच कमी झाली आहे. मांसाच्या कचऱ्याचा दुर्गंध आणि फेकलेल्या दारूच्या बाटल्यांचे दृश्य हे किल्ल्याच्या गौरवशाली भूतकाळाला काळीमां फासत आहे, ज्यामुळे तो  इतिहास किल्ल्याचे ते रूप आता फक्त एक काल्पनिक छायाचित्र बनून राहिला आहे.

विशाळगडच्या या दयनीय स्थिती वर राज्य आणि स्थानिक सरकारी प्राधिकरणांनी मात्र एक मोठे मौन पाळले आहे. त्यांच्या निष्क्रियतेमुळे स्थिती आणखी गंभीर झाली आहे, ज्यामुळे किल्ल्याची अवस्था अधिकच वाईट झाली आहे. प्राधिकरणांची उदासीनता या किल्ल्यासाठी एक विष बनली आहे जी एखाद्या वाळवी सारखी या ऐतिहासिक स्मारकाच्या धीम्या विध्वंसाला कारणीभूत आहे. किल्ल्याच्या आसपासच्या क्रियाकलापांचे नियमन करण्यासाठी कठोर उपाययोजना न केल्यामुळे त्याचा ऱ्हास झाला आहे, जो राज्याच्या ऐतिहासिक स्मारक संरक्षक विभागाच्या नाकर्तेपणाचे स्पष्ट उदाहरण आहे.

या वाढत्या संकटाला उत्तर म्हणून, विविध हिंदू संघटना, नागरी समाज गट आणि सामाजिक कार्यकर्ते विशाळगडच्या मुक्ती साठी पुढे आले आहेत. या गटांना किल्ल्याच्या ऐतिहासिक महत्त्वाविषयी एक खोल श्रद्धा आहे आणि ते त्याच्या वारशाचे संरक्षण करण्यासाठी बांधील आहेत. त्यांनी विशाळगड मुक्ती आंदोलनाची सुरुवात केली आहे, ज्याचा उद्देश किल्ल्याच्या पूर्वीच्या गौरवाची पुनर्स्थापना करणे आणि त्याच्या पवित्रतेचे रक्षण करणे आहे.

आंदोलनाचा उद्देश विशाळगडच्या समस्यांना प्रकाशात आणणे आहे, जेणेकरून तातडीने जनतेचे आणि सरकारचे लक्ष वेधून घेता येईल . रॅलीचे आयोजन करून, जनजागृती अभियान राबवून आणि राजकीय नेत्यांशी संवाद साधून कार्यकर्ते किल्ल्याच्या दुरावस्थेला  उजाळा मिळावा यासाठी अथक परिश्रम घेत आहेत. त्यांचे म्हणणे आहे की मशीद, जी धार्मिक आणि सामाजिक क्रियाकलापांचा केंद्रबिंदू बनली आहे, ती किल्ल्याच्या ऐतिहासिक अखंडतेचे रक्षण करण्यासाठी स्थलांतरित केली जावी. ही मागणी विवादास्पद असली तरी ती विशाळगडच्या वारशाचे रक्षण करण्याच्या वास्तविक इच्छेतून उद्भवलेली आहे.

विशाळगड मुक्त करण्याच्या मोहिमेत कार्यकर्त्यांना अनेक आव्हानांचा सामना करावा लागत आहे. सरकारच्या हस्तक्षेप करण्याची अनिच्छा आणि या विषयाच्या असंवेदनशीलतेमुळे व्यापक पाठिंबा मिळवणे कठीण झाले आहे. या अडचणी असूनही, आंदोलनाने जोर पकडला आहे आणि अधिक लोक विशाळगडच्या ऐतिहासिक  महत्त्व ओळखू लागले आहेत. कार्यकर्त्यांच्या प्रयत्नांनी किल्ल्याच्या दुर्दशेला सार्वजनिक चर्चेच्या केंद्रस्थानी आणले आहे, धार्मिक भावना आणि वारसा संवर्धन यांच्यात संतुलन साधण्याची गरज आहे यावर चर्चा सुरू केली आहे.

विशाळगड हा फक्त दगड-धोंड्यांचा ढीग नाही; तो एक समृद्ध आणि सजीव इतिहासाचा साक्षीदार आहे. किल्ल्याच्या भिंती, जरी वेळेने झिजलेल्या असल्या तरी, त्यात वीरता आणि बलिदानाच्या कथा दडलेल्या आहेत. हा किल्ला मराठा योद्ध्यांच्या अटळ आत्मविश्वासाचे प्रतीक आहे, ज्यांनी आपली भूमी वाचवण्यासाठी आणि आपल्या मूल्यांना जपण्यासाठी निस्वार्थपणे प्राणांची आहुती दिली.

महान कवी रवींद्रनाथ टागोर परमेश्वराला म्हणतात , "जिथे मन निर्भय आहे आणि मस्तक उंच आहे; जिथे ज्ञान मोकळे आहे; जिथले जग अरुंद घरगुती भिंतींनी विभाजित झाले नाही ; जिथे शब्द  हे सत्याच्या झऱ्यातून वाहतात; जिथे ; जिथे मन तुझ्याद्वारे विचार आणि कृतीच्या विस्तृत दिशेने पुढे नेले जाते - त्या स्वातंत्र्याच्या वैकुंठात माझ्या अखंड देशाल जागृती प्राप्त व्हावी ."हे शब्द विशाळगड मुक्ती आंदोलनाचे सार व्यक्त करतात. . सध्याच्या स्थितीत विशाळगडाची ही दुरावस्था आपल्या उदासीनतेचे आणि दुर्लक्षाचे पडसाद आहेत.

विशाळगड बोलू शकला असता, तर त्याने गौरव आणि पराक्रमाची कथा सांगितली असती. योद्ध्यांच्या वीरतेच्या कथा, शरणागतांच्या कथा, आणि अनंत हुतात्म्यांच्या कथा सांगितल्या असत्या. आपली स्मृती जपण्याचे आणि आपले वारसाचे रक्षण करण्याचे आवाहन केले असते .महाराजांच्या पराक्रमाच्या स्मृती त्याच्या हृदयात अजूनही ताज्या आहेत , त्याचा प्रत्येक दगड स्वराज्य बांधणीसाठी अजूनही सज्ज आहे त्यांना फक्त आस आहे ती एका नव्या शिवबाची ! साडे तीनशे वर्ष उलटून गेली पण तरीसुद्धा या किल्ल्याच्या मातीतून येणारा सुवास अजूनही त्या विरमातेच्या , त्या विरपत्नीच्या अश्रूंची साक्ष देतो जिच्या पुत्राचे ,जिच्या पतीचे रक्त या मातीत मिसळतात मुखातून फक्त एकच शब्द उच्चारीत झाला होता तो म्हणजे स्वराज्य , शिवबाचे स्वराज्य ,हिंदूंचे स्वराज्य !

चला, आपल्या इतिहासाचे स्मरण ठेऊन भविष्याला उज्वल करू, आणि विशाळगडला त्याच्या पूर्वीच्या समृद्ध रुपात पुन्हा आणू."

हे विशाळगडचे आवाहन आहे, हे स्वराज्याचे आवाहन आहे , हे खुद्द छत्रपतींच्या जगदंबेचे आवाहन आहे , पुन्हा एकत्र येऊ आणि आपल्या इतिहासाचा सन्मान करू, विशाळगडला मुक्त करू.!